I. Khái niệm:
Chứng Tâm dương thoát đột ngột là chứng hậu nguy kịch do Dương khí của Tâm đột ngột thoát hết, Tông khí tiết ra mà xuất hiện chứng thần mất nơi tựa và dương khí muốn tuyệt. Phần nhiều là vã mồ hội mà vong dương hoặc do ốm lâu thể trạng yếu, tuổi cao tạng khí hư suy, Tâm dương không mạnh lại cảm nhiễm phải tà khí lục dâm, lỡ cơ hội điều trị hoặc điều trị sai lầm; hoặc do lao thương quá độ gây nên bệnh.
Biểu hiện chủ yếu trong lâm sàng là mồ hôi đột ngột vã ra đầm đìa; chân tay quyết lạnh, mỗi miệng tím tái, đoản hơi thở nhẹ, thần trí mơ hồ thậm chí hôn mê, mạch Vi muốn tuyệt. Thường có những báo trước như hồi hộp đoản hơi, hễ động làm thì chứng bệnh nặng hơn, sợ lạnh, sắc mặt tối trệ, vùng Tâm Hung khó chịu hoặc đau, lưỡi nhạt hoặc tía tối mà non bệu, mạch Trầm Tế hoặc Kết Đại v.v…
Chứng Tâm dương thoát đột ngột thường gặp trong các bệnh “Hung Tý”, “Trúng phong”, “Quyết chứng”, “Hãn chứng”, và “Ôn bệnh”.
Cần phân biệt với “chứng Tâm dương hư”, “chứng Vong dương” và “chứng Đàm mê tâm khiếu”.
II. Phân tích:
- Chứng Tâm dương thoát đột ngột gặp trong nhiều loại tật bệnh; Nếu thấy xuất hiện trong bệnh Hung Tý, phần nhiều do thể trạng vốn hư, Hung dương không mạnh, hoặc suốt ngày viết lách ít động, khí huyết khó lưu thông hàn tà nhân chỗ hư lọt vào, đàm và thấp làm tê nghẽn Hung dương, hoặc tình chí quá kích thích, mệt nhọc quá độ, tâm dương bị hao thương đột ngột gây nên bệnh – Đặc điểm lâm sàng là vùng ngực đau xiên ra sau lưng, hồi hộp đoản hơi, sắc mặt trắng xanh, suyễn thở không nằm được, mồ hôi ra đầm đìa, chân tay quyết lạnh thậm chí thần thức không tỉnh táo, chất lưỡi tía tối, mạch Vi muốn tuyệt, điều trị nên dương cứu nghịch, dùng bài Sâm Phụ Long Mẫu thang (Trung y chứng trạng giám biệt chẩn đoán học).
- Bệnh Trúng phong gặp chứng này đa số là chứng Trúng phong nặng, người bệnh phần nhiều tuổi cao khí huyết hư suy, Can Thận bất túc; hoặc do tức giận uất ức, uống rượu ăn no, gắng sức mang nặng v.v. phát sinh chứng này. Cũng có khi do Bế chứng điều trị không kịp thời hoặc điều trị sai lầm mà chuyển biến thành thoát chứng, tà khí thịnh, chính khí suy gây nên bệnh. Xuất hiện chứng trạng đột ngột hôn mê ngã lăn, bất tỉnh nhân sự, bán thân bất toại, miệng mắt méo xếch, hơn nữa lại có chứng miệng há, mắt nhắm, tay xoè mũi khò khè thở khẽ tứ chi lạnh, mồ hôi ra đầm đìa không ngừng, đại tiểu tiện tự són ra, lưỡi nhịu, mạch Vi muốn tuyệt v.v. Điều trị cần ích khí hồi dương, cho uống ngay Sâm Phụ thang (Phụ nhân lương phương).
- Hãn chứng trong chứng Tâm dương thoát đột ngột phần nhiều do ốm lâu, bệnh nặng, dương khí cực suy không liễm được âm, sự bảo vệ bên ngoài không bền, mồ hội ra nhiều thành bệnh. Như sách Trương thị y thông quyển 9 viết: “Hãn chứng có Âm Dương. Dương hãn tức là Nhiệt hãn. Âm hãn tức là Lãnh hãn. Người ta chỉ biết nhiệt mới làm ra mồ hội, mà không biết tới Hàn cũng làm ra mồ hôi. Bảo là Hàn ở đây không phải là ngoại hàn, chính là vì Dương khí hư ở bên trong thì Hàn sinh ra từ bên trong, mà trong Âm không có Dương thì âm không có chỗ dựa, mồ hồi sẽ theo khí mà tiết ra. Cho nên sợ quá, hãi quá, hoảng quá đều có thể khiến cho người ta ra mồ hôi… đó đều là dấu hiệu dương khí tiêu luôn, chân nguyên thất thủ”. Mồ hôi ra ở chứng này đa số là do chứng nguy cấp rất nặng, đột ngột ra mồ hôi không dứt, hoặc mồ hôi ra như dầu và kèm theo đoàn hơi thở khẽ, tứ chi quyết lạnh, thần thức không tỉnh táo, mạch Vi muốn tuyệt hoặc mạch Đại vô lực v.v. Điều trị nên hồi dương cứu nghịch, ích khí sinh mạch, cho uống Tứ nghịch thang (Thương hàn luận) hợp với Sinh mạch Tán (Nội ngoại thương biện hoặc luận).
- Trong chứng Quyết cũng có chứng Tâm dương thoát đột ngột, người bệnh bỗng dưng hôn mê ngã lăn, bất tỉnh nhân sự, đa số kiêm chứng tứ chi quyết lạnh, sắc mặt trắng xanh, mồ hôi ra không dứt, mạch Vi muốn tuyệt… đó là biểu hiện Tâm dương suy bại, như sách “Ngụ ý thảo” viết: “Bởi vì chứng âm quyết bị trong Âm chứng, mới bị đã trúng thẳng vào Âm kinh; môi xanh, mặt trắng, ra mồ hôi lạnh khắp người, đại tiện lợi mà không khát nước, nằm co ngủ nhiều, tỉnh ra thì ngơ ngác”. Đa số do thể trạng dương khí suy hư, mệt mỏi quá độ, buồn lo sợ hãi; ra mồ hội nhiều, ỉa chảy làm nhiều hao thương dương khí, thanh dương không thăng lên, thanh khiếu không được nuôi dưỡng mà thành bệnh; Điều trị nên bổ khí hồi dương, dùng bài Tứ vị hồi dương ẩm gia vị (Cảnh Nhạc toàn thư).
- Trong Ôn bệnh có chứng Tâm dương thoát đột ngột, đa số do cơ thể vốn Dương hư, tà nhiệt quá thịnh hun đốt Doanh âm, nghịch truyền Tâm bao gây nên; Hoặc nhiệt tà phạm vào khí phận, cả Khí và Huyết đều bị hun đốt, không điều trị kịp thời hay điều trị sai lầm, tâm dịch hao tổn đột ngột, âm khuy không liễm dương, khí thương tân dịch hao, Tâm dương tiết ra đột ngột quá thịnh, bất ngờ xuất hiện chứng tay chân giá lạnh, ra mồ hội cũng gây nên bệnh; khi người bệnh ở tình huống dương nhiệt đầm đìa, tinh thần suy sụp năm co, sắc mặt trăng xanh, mạch Tán Đại hoặc mạch Vi muốn tuyệt đó là hiện tượng Dương khí thoát đột ngột nguy hiểm. Mục Thử ôn sách Ôn bệnh điều biện viết. “Mồ hôi vã ra mà mạch Tán Đại đó là Dương khí phát tiết ra ngoài quá mức, bên trong bị hư”. Điều trị nên ích khí thu liễm tân dịch, sinh mạch cứu thoát, dùng bài Hồi dương cứu cấp thang (Thương hàn lục thư).
Chứng này đa số do ốm lâu, người già thể lực suy trẻ em bị bệnh. Ốm lâu tất hao Dương tổn Âm, tuổi cao thì tạng khí suy vi Tâm dương khuy tổn mà trẻ em là cơ thể trĩ đương, Tạng Phủ non nớt, hình và khí chưa đầy đủ, cho nên trong quá trình phát triển của tật bệnh dễ xuất hiện tình trạng Tống khí tiết ra quá lớn nên có chứng hậu nguy hiểm là Tâm Dương thoát đột ngột
Tâm dương vượng thịnh, huyết dịch mới có thể lưu thông không ngừng, vòng quanh không dứt. Nếu Tâm dương thoát đột ngột thì huyết khó lưu thông, mạch lạc vướng rít, hình thành ứ huyết. Vì thế, trong quá trình diễn biến tật bệnh, chứng Tâm dương thoát đột ngột thường kèm theo các chứng trạng môi miệng và móng tay chân tím tái, mình mẩy tay chân đau hoặc tê dại, lưỡi tía tối hoặc có nốt ứ huyết, mạch Sắc v.v. Lại còn thuyết “một Âm thì không sinh, một Dương thì không trưởng”, Âm kiệt thì Dương không chỗ dựa mà tản mác trôi nổi, Dương vong thì Âm không hoá sinh mà cạn hết. Cho nên chứng Tâm dương thoát đột ngột không chỉ là dương khí suy bại mà thường có cả chứng bì phu nóng, chân tay ấm, mạch Tế Sắc lại ấn vào vô lực biểu hiện âm dịch hao kiệt. Tật bệnh đến lúc này, nguy cấp tột cùng, nếu không khẩn trương cứu vãn cái Dương thoát đột ngột, thu liễm ngay cái Âm sắp hết, sẽ đi đến tình thế Âm Dương chia lìa nhau.
III. Chẩn đoán phân biệt:
- Chứng Tâm dương hư với chứng Tâm dương thoát đột ngột: “Tâm chủ huyết mạch toàn thân”, “là đại chủ của năm Tạng sáu Phủ”. Tam dương có đầy đủ tác dụng thúc đẩy huyết dịch vận hành, sưởi ấm năm Tạng sáu Phủ và tứ chi bách hài. Nếu phú bâm tiên thiên bất túc, ốm lâu, cao tuổi tạng khi suy vi khiến cho Tâm dương khuy tổn, sức cổ động kém, không sưởi ấm cơ thể, nuôi dưỡng Tạng Phủ thì có thể xuất hiện chứng trạng hồi hộp đoản hơi, khi hoạt động thì nặng thêm, sợ lạnh, tay chân không ấm, sắc mặt tía xạm, đại tiện lỏng loãng, tiểu tiện trong dài, lưỡi nhạt hoặc tía xạm mà non bệu, rêu lưỡi trắng trơn, mạch Trầm vô lực hoặc Tế Nhược v.v. Còn chứng Tâm dương thoát đột ngột là do ngoại cảm lục dâm, lao thương quá độ hoặc bị bệnh đột ngột làm hao tán Tâm dương đến nỗi Tâm dương thất thoát bất ngờ, bệnh tình khá nặng, có xu hương nguy ngập. Trên lâm sàng, ngoài những biểu hiện của chứng Tâm dương hư như đã nói ở trên, thường kèm theo các chứng hậu nguy hiểm như mồ hôi vã ra đầm đìa, chân tay quyết lạnh, môi miệng tím tái, thở yếu, thần thức mơ hồ thậm chí hôn mê, mạch Vi muốn tuyệt v.v. Hai chứng có tình thế bệnh hoãn, cấp; bệnh tình có nặng, nhẹ khác nhau.
- Chứng Vong Dương với chứng Tâm dương thoát đột ngột, cả hai đều có chứng hậu nguy hiểm trong quá trình phát triển của bệnh tật, đa số do cao tuổi ra nhiều mồ hôi, thổ tả dữ dội hoặc bị mất máu bất ngờ, Tạng khí suy vi, âm tân hao tổn, xuất hiện dưới tình huống Dương khí tiêu tan trôi nổi. Chứng Tâm dương thoát đột ngột, ngoài những chứng trạng vong dương như ra mồ hôi đầm đìa, mồ hôi trong loãng mà lạnh, da dẻ lạnh, chân tay lạnh, không khát nước, mỏi mệt nằm co, tiểu tiện trong, đại tiện nhão mạch Vi muốn tuyệt, phải có kiêm chứng hồi hộp đoản hơi, vùng ngực khó chịu và đau, thần thức mơ hồ thậm chí hôn mê biểu hiện Tâm dương suy bại. Bộ vị của chứng Tâm dương thoát Dương chưa hẳn có kiêm chứng thần thức không tỉnh táo do Tâm đột ngột là ở Tâm, phải thấy chứng vong Dương; mà chứng Vong thần thất thủ. Sự phân biệt giữa hai chứng không khó khăn gì.
- Chứng Đàm mê tâm khiếu với chứng Tâm dương thoát đột ngột, cả hai đều là chứng trạng nguy hiểm rất nặng và đều xuất hiện chứng hậu nguy hiểm như hôn mê ngã lăn, bất tỉnh nhân sự. Nhưng theo nguyên nhân bệnh mà bàn, chứng Đàm mê Tâm khiếu phần nhiều do ăn uống mệt nhọc làm hại Tỳ, hoặc Can mộc hoành nghịch lấn Tỳ, Tỳ thổ mất sự kiện vận, tụ thấp sinh đàm làm nghẽn tắc kinh lạc, che lấp thanh khiếu gây nên bệnh. Còn chứng Tâm dương thoát đột ngột đa số do phú bẩm tiên thiên bất túc, ốm lâu thể trạng yếu, tuổi cao Tạng khí suy vi lại thêm các tình huống thổ nhiều, tả nhiều, mất huyết nhiều là những chứng bệnh đột ngột hao tân dịch và hại khí, Tâm dương suy bại gây nên bệnh.
Chứng Đàm mê tâm khiếu biểu hiện ngã lăn hôn mê đột ngột, bất tỉnh nhân sự, đa số kèm theo các chứng trạng hàm răng nghiến chặt, cấm khẩu không há miệng, hai tay nắm chặt, thân thể co cứng, sắc mặt tối xạm, đàm rãi úng thịnh, tĩnh mà không phiền, rêu lưỡi trắng nhớt, mạch Trầm Hoạt… đó là hiện tượng tà thực vít lấp ở trong, đàm trọc bị nghẽn trệ; khác hẳn với chứng Tâm dương thoát đột ngột, bất ngờ hôn mê ngã lăn, bất tỉnh nhân sự, lại kèm theo ra mồ hôi đầm đìa, mắt nhắm miệng há, tay chân tay lạnh, đoản hơi thở khẽ, đại tiểu tiện tự són ra, chân tay liệt mềm, hồi hộp sợ lạnh, mạch Vi muốn tuyệt… Đó là chứng hậu Tông khí tiết ra rất lớn. Tâm dương suy bại. Hai chứng một là tà thực bế tắc ở trong là chủ yếu chứng trạng thuộc Thực, một là Dương khí thoát đột ngột là chủ yếu, chứng trạng thuộc Hư; chẩn đoán phân biệt không khó khăn.
IV. Trích y văn
- Tâm là đại chủ của năm Tạng sáu Phủ, nơi ở của tinh thần. Nếu Tạng kiên cố thì tà khí khó mà ẩn náu. Nếu tà khí ẩn náu thì hại Tâm, Tâm bị hại thì thần mất đi, thần mất đi thì chết (Tà khách thiên – Linh Khu).
- Ra mồ hôi do vong dương thì mình phải ố hàn, chân tay lạnh, da lạnh, mồ hôi lạnh mà vị nhạt hơi dính; miệng không khát mà thích uống nóng, thở khẽ, mạch Phù Sác mà (rỗng) không. Đó là thử nghiệm (vong Âm vong Dương luận – Y học nguyên lưu luận).
- Bệnh ra mồ hôi nhiều, dương khí theo mồ hôi ra ngoài hết mà trôi nổi. Nếu không ngăn chặn kịp thời thì Dương khí tan ngay, chết lập tức. (Đại hãn – Thạch thất bí lục).
- Phàm là Hàn quyết, chân tay phải mát lạnh, mạch Trầm Vi không Sác, hoặc tuy Sác mà vô lực, hoặc sợ lạnh ưa ấm kéo áo tự mặc, hoặc hạ lợi ra nguyên đồ ăn… Tuy loại này thuộc Hư chứng, nhưng chứng giống nhiệt mà không phải nhiệt cũng nhiều. Cho nên thấy chân tay Quyết mà mạch và chứng đều không thực nhiệt, chắc chắn đó là Hàn quyết không ngờ gì nữa (Quyết môn Cảnh Nhạc toàn thư).
- Nếu khô miệng, tay xoè, són đái là Hư cực mà Dương thoát đột ngột, kíp dùng liều cao Sâm Kỳ để tiếp bổ và dùng Ngải cứu dưới rốn, (Thốt trúng bạo huyết – Chứng trị chuẩn thằng).
- Phàm trúng phong, miệng há tay xòe, mắt nhắm, són đái, tiếng khò khè như kéo cưa, tóc dựng đứng, mửa nước bọt, lắc đầu nhìn ngược, mặt đỏ như xoa phấn, hoặc sắc mặt xám đen ra mồ hôi như dầu, lần áo sờ giường, hôn mê không nói được, đều là chứng chết (Phổ tế phương – Quyển 88)
Nguồn: Chẩn đoán phân biệt chứng hậu trong đông y – Hoàng Bính Sơn -Hách Cát Thuận
🔎 Tra cứu thông tin tiện ích hơn trên App Tuệ Y
🌐 Link tải CH Play: Tuệ Y
